Mühendislik ve ince marangozluk işleriyle uğraşan Joseph Bramah, insan sağlığına, milyonlarca kentin ve kentlinin yararına yapılan en büyük katkıyı gerçekleştirmiştir. “Bramah helası ” olarak yaygınlaşan ilk kullanışlı tuvaleti bulan o olmuştur.
Bugün artık, açıkça şu nokta bilinmektedir: Helayla birlikte etkin, yeterli bir kanalizasyon düzeni, iyi suya pis suyun sızmasını önleme , dünyanın her yerinde yaşayan insanların sağlığı bakımından son derece gereklidir. Yüzyıllar boyunca Avrupalı kentliler, açık ve pislik dolu lağım çukurlarını , pis su kanallarını yaşamlarının bir parçası olarak kabul etmişlerdi. Varlıklı kişilerse, evlerini akarsuya yakın yerlere su üzerine yapmaya özen gösterir ya da evlerinin altına lağım çukurları kazdırırlardı. Bu çukurlar, belirli aralarla, bu işle uğraşan kişilerce boşaltılırdı.
Kapaklı hela, ilk olarak 16. yüzyılda Sir John Harrington tarafından yapılmıştı. Kraliçe Elizabeth, bu heladan Richmond Sarayı’na takılmasını istemişti. Ancak bu buluş, uygulama alanında başarılı olamamıştı. Aşağı-yukarı 200 yıl sonra, 1775 yılında Londralı bir saat yapımcısı, Alexander Cummings, kendi buluşuyla hela için patent alabilmişti.
Cummings’in kapaklı helası, bir tutamakla çalışıyordu. Bu kol yukarı doğru çekildiğinde, su deposundan su fışkırıyor ve aynı anda küvetin dibindeki kapağı açıyor, böylece içindekiler pis su borusuna geçiyordu. S biçimindeki bir boru da, iç boruyu ana lağımdan ayırıyordu. Ancak Cummings’in yöntemi yeterli değildi. Mobilya yapımcısı genç joseph Bramah, Cummigns’in yeni kapaklı helalarını evlere takarken, bu yetersizliğini görmüştü. 1778 yılında , kendi yaptığı modelin patentini aldı. Bu yeni modelde çok gelişmiş bir kapak vardı ve mafsallı sürgüyle çalışıyordu.
Yüzyılın büyük bir bölümünde “Bramah” sağlık gereçleri alanında önder oldu. Ancak bu yöntem de, kanalizasyon ve lağım çukurlarındaki yetersiz havalandırma yüzünden burada oluşan kötü ve zararlı gazları tam olarak yok edemiyordu. Kanalizasyon, 19. yüzyıl ortalarına kadar, pek önem taşımıyordu. Ancak bu tarihte, Avrupa’yı ve 1894 yılında Londra’yı kasıp kavuran kolera salgını, toplum sağlığı konusunda yeni atılımlar yapılması gereğini ortaya koydu. İlk olarak da kanalizasyon yeniden ele alındı. 19. yüzyılın 2. yarısında küvet bölümü ise S biçimli boru, tek bir ünite haline getirildi ve model, su çekimiyle küvetin boşaltılmasına yardım edecek biçimde geliştirildi.
İnsanlık, tuvaleti yapıp bunu herkesin kullanımına sunduğu için, Bramah’a çok şey borçludur. Bu arada Bramah, kendine ün kazandıran başka buluşlar da yaptı. Bunlar arasında en önemlilerinden biri de “Bramah kilitleri” dir. Bu kilitler öylesine sağlam ve karışıktı ki, hırsızlara karşı en iyi güvence oldular. Bramah, yaptığı kilidi açabilece ödül vereceğini ilan etti. 67 yıl boyunca kimse kilidi açamadı, 1851 yılında Londra’daki Büyük Sergi’ye katılan Amerikalı bir çilingir ustası 51 saatlik bir uğraştan sonra kilidi açmayı başardı ve ödülü aldı.
Bramah , kilidinin sakıncalı bir yanı, yapısının çok karışık olması nedeniyle, çok yavaş imal edilmesiydi. Bu yüzden Bramah, atölyesine genç bir çilingir ustasunu Henry Maudslay’i yardımcı aldı. Maudslay’le birlikte uygun ölçülerde, hazır kilit parçası keserek bir makine yapımına giriştiler. Maudslay’ın makineleri 19 ve 20 . yüzyıllarda gelişen tüm imalat makineleri endüstirisinin(işleme tezgahlarının) prototipi yani öncüsü oldu. Dahi teknisyen medeni tornayı da buldu. Bu buluşu ona,” imalat makineleri endüstirisinin babası” unvanını kazandırdı. Bramah’un atölyesi de genellikle imalat tezgahları endüstirisinin beşiği olarak anıldı.
Maudslay’in büyük bir olasılıkla Bramah’un hidrolik pres buluşunda da büyük katkıları olmuştu. Bu atölye makinesi küçük etkileri büyüterek, düzgün ve sürekli basınç elde edilmesini sağlıyordu.
Bramah’ın öteki buluşları arasında, kağıt paralara numara basma aleti, hidrolik cendere, tahta rendelemek için bir alet de bulunuyordu. Bulduğu başka bir alet de iri ve sert tüyleri düzgün bir biçimde kesmekte yararlı oluyordu. O devirde bu tüyler ithal edildiği için, bu kesim sonucunda çok ekonomik sonuçlar elde ediliyor ve her bölüm kendi başına sivri uçlu tüylü kalem olabiliyordu.
Gemilerin suda giderken, yandan çark yerine pervane yardımıyla ilerlemelerinin daha kullanışlı olacağını gören ilk kişi de belki Bramah olmuştur. Aslında bu düşüncesinin gerçekleşmesi için 60 yıl geçmiş ve İngiliz mühendisi ve mucidi İsambar Kingdom Brunel “Büyük Britanya” gemisinin yapımında pervane kullanmıştı.
İnsan yaşamına dair bu denli önemli buluşlara ve düşüncelere imza atan Joseph Bramah, heladan seri numara sistemine bir çok pratik uygulamaları hayatımıza sokarak yaşamımızı kolaylaştıranlardan biri olarak yarınlara örnek olmuştur.
Reha BAŞOĞUL
Joseph Bramah: a century of invention, by Ian McNeil
http://www.hd.org/Adam/TFTC/B.html
http://www.plumbingworld.com/toilethistoryindia.html
http://www.history.rochester.edu/steam/thurston/1878/Chapter4.html
http://www.cnam.fr/museum/album/construction.html
http://www.whom.co.uk/squelch/inventors.htm